در شهرهایی که کوه دارند برف در کوه ها بوده و آب را تامین می‌کرده است ولی در شهرهای کویری که کمبود آب وجود داشته از یخچال خشتی استفاده می کردند که چند نوع کاربری داشته است. یکی آنکه مانند فلاسک عمل میکرده و محل نگهداری یخ بود. دوم آنکه با توجه به فضای خنک در داخل، محلی برای نگهداری مواد فاسدشدنی مانند گوشت و میوه بوده و همیشه دسترسی به یخ را داشتند. از دوران صفویه ساخت یخچال خشتی شروع شد و حتی تا 50-40 سال پیش هم از یخچال ها استفاده می شده است.

اجزا یخچال خشتی از چهار جز اصلی تشکیل شده: • حوضچه هایی که بیرون بود و آب قنات داخل آن می آمده است. ت یک دیواره کنار آن بوده که تا گنبد ادامه داشته که به آن دیوار سایه انداز می گفتند که روی گنبد سایه می‌انداختند. • مخزن که در داخل بوده و محل نگهداری یخ بوده است. • گنبد

نحوه کارکرد در شب های چله زمستان (در سردترین شب های سال) آبهای قنات را داخل حوضچه می‌انداختند و مثلاً در ارتفاع ۵ تا ۱۰ سانتیمتر. شب در اثر سرمای زیاد آب یخ می بست. فردای آن ۵ سانتی متر آب رها می کردند دوباره یخ می بسته و تکرار می‌کردند. بعد از چند روز که لایه ی خوبی تشکیل می شده یخ را قطعه قطعه می‌کردند و به داخل حمل می کردند. دو قسمت یخچال خشتی بیرون و دو قسمت آن داخل بوده است. در داخل مخزن قبل از اینکه یخ بریزند لایه های کاه می ریختند. کاه دو حالت ایجاد می‌کرد. یکی آنکه عایق حرارتی بوده و مانع ذوب شدن یخ می‌شده و دوم آن که مانع از چسبندگی ذرات یخ به هم می شده است. مخزن که پر می شد روی آن را یک لایه کاهگل می‌زدند زیرا کاهگل عایق حرارتی است. به این شکل یخ را در فصل زمستان ذخیره می کردند و در فصل تابستان به کاروان‌هایی که جلوی آن عبور می‌کردند یخ می‌فروختند. دورتادور آن محل نگهداری مواد فاسدشدنی مانند گوشت و میوه بوده و درب یخچال را از یک طرف می بستند و از طرف دیگر مواد فاسدشدنی می‌گذاشتند.

حال سایت ولکامینگ ایران این سوال را مطرح میکند که چرا گنبد انقدر بلند است؟ هرچه لایه های هوا بیشتر می‌شود جریان همرفت مانع از آن می شود که گرما به سمت پایین بیاید. حفره هایی که در بالا بوده در فصل تابستان می بستند که نور و گرما به داخل نیاید. در فصل زمستان بازی می کردند که هوا گردش داشته باشد زیرا وقتی هوا حالت سکون داشته باشد باعث آب شدن یخ می شود. بنابراین گنبد بلند موجب ایجاد لایه های همرفتی می شده که مانع از آب شدن یخ ها می شده است. نقش دیواره سایه انداز چیست؟ وقتی نور به یک سقف یا سطح صاف می تابد کل فضا گرم می شود بنابراین یک فضایی به نام گنبد تعریف نشده. وقتی آفتاب به آن می تابد یک طرف زیر سایه است اما طرف دیگر گرم است بنابراین دیواره های سایه انداز را هم‌ردیف گنبد ایجاد می‌کردند که طرف دیگرش را دیوار سایه انداز، سایه بیندازد که به نوعی حرارت و گرما تا جایی که امکان دارد وارد فضا نشود.