امیرچقماق
مجموعه امیر چخماق، مجموعهای برجسته در یزد است. این یک اثر معماری مذهبی است که مردم یزد برای مراسم مذهبی در گذشته گرد هم میآمدند. به عنوان سمبل شهر جلوه میکند و بسیار زیباست. این مجموعه در میدانی به همین نام، به نام امیر جلالالدین چخماق، فرماندار یزد در زمان سلسله تیموریان (قرن پانزدهم و شانزدهم میلادی) واقع شده است. همچنین حاوی کاروانسرا، یک تکیه، حمام، چاه آب سرد و شیرینیپزی است. ساخت این مسجد در سال 1438 میلادی به پایان رسید.
حمام جلوی ساختمان حدود 600 سال قدمت دارد. به تازگی گذرگاههای طاقدار برای پایداری ترافیکی روی پهلوها اضافه شده است. فقط طبقه اول بالاتر از سطح زمین قابل دسترسی است. این میدان در ضلع شمالی مسجدی مهم که امروزه به عنوان مسجد امیر چخماق معروف است قرار دارد. همچنین به عنوان مسجد جامع جدید جام معروف است. مسجد امیرچخماق قدیمی ترین بنای این میدان است. این مسجد پس از مسجد جامع یزد به عنوان رتبهی دوم بزرگترین، زیباترین و چشمگیرترین مسجد یزد در نظر گرفته شده است. بسیاری از جزئیات فارسی و اسلامی در سراسر این مکان، آن را به نمایشی باشکوه از هنر ایرانی تبدیل کرده است. این جزئیات شامل متنهای حک شدهی متفاوت، هنر آجری، کتیبههای معرق، گچکاری، کاشیکاری، ترکیب الگوی عربی، سازه های مقرنس، نقوش سنگ مرمر و حکاکیهای قرآنی بر روی کتیبهها است. با تکمیل خیابان پهلوی در سال 1935 میلادی، قسمت شمالی این میدان که آن را به بازار وصل کرده بود تخریب شد. به نظر میرسد کاروانسرا در همان زمان تخریب شده است تا بتواند مربع را به شکلی مستطیل مرتب تر کند.
در ضلع شرقی میدان یک تکیه دو طبقه وجود دارد. این بنای آجری دو طبقه با دو مناره بلند، زمانی مکانی برای گردهمایی خانواده سلطنتی برای تماشای آیینهای نخل برداری (مراسم عزاداری برافراشتن نخل - یک نماد چوبی به شکل درخت سرو - مراسم تشییع جنازه امام حسین (ع) است و نمادی از تابوت امام حسین (ع) است) که در محوطهی مجموعه امیرچخماق برگزار میشد. یک نخل بزرگ با ارتفاع 8.5 متر در کنار تکیه وجود دارد که به نخل حیدریه معروف است. این یکی از قدیمیترین نخلهای استان یزد است که از سال 1229 هجری شمسی در این مکان قرار داده شده است. براساس شواهد، نخل تاریخی امیرچخماق تقریباً 450 سال قدمت دارد. به نظر میرسد مانند درخت سرو است که خود سمبل آزادی است و با حجاری تزئین شده است. مجموعه امیرچخماق شامل سه آب انبار به نامهای آب انبار میدان، آب انبار تکیه و آب انبار ستی فاطمه بود. آب انبار میدان تخریب شده است. آب انبار ستی فاطمه به عنوان زورخانهی صاحب الزمان مورد استفاده قرار میگیرد و آب انبار تکیه به عنوان موزه مورد بازدید قرار میگیرد. آب انبار شامل 48 پله است و دو بادگیر از چهار بادگیر باقی مانده است. این آب انبار تا حدود 40 سال پیش زمانیکه شبکه لوله کشی آب وجود نداشت، مورد استفاده قرار میگرفتند.
قبل از به روی کار آمدن سلسله پهلوی، میدان امیرچخماق نیز مانند بعضی از میادین دیگر به گورستان تبدیل شده و مردم عزیزان مرده خود را در آنجا دفن میکردند. بعدا پس از آغاز سلسله پهلوی، دفن اجساد در این میدان ممنوع شد و همه قبور تخریب شد. در سال هجری شمسی 1393 (2015 میلادی)، هشت شهید جنگ ایران و عراق در اینجا به خاک سپرده شدند. این تکیه در تاریخ اول ژانویه سال 1952 با شماره ثبت 383 در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.