شهر یزد در تاریخ اساطیری ایران و عهد حکومت پیشدادیان به نام «یزدان» شهرت داشت. این شهر از عهد اساطیری ایران، شهری مقدس به شمار می‌رفت که جایگاه ایزدان و محل عبادت بود. شهر یزد در دوره ساسانیان متعلق به یزدگرد و در دوره‌هایی به یزدگردی نیز معروف بود. گردشگران بسیاری از داخل و خارج از ایران برای دیدن بافت تاریخی یزد و جاهای دیدنی آن به یزد سفر می‌کنند.

کوچه پس کوچه های زیبای بافت تاریخی، بادگیرها، طاق های سنتی و ساباط ها در بافت تاریخی بسیار جالب و دیدنی است و وجود بافت کهن و تاریخی یزد سبب شده تا ما به این موضوع بیشتر فکر کنیم که گذشتگان ما تا چه اندازه دست دوستی با طبیعت داشته اند. بافت تاریخی یزد دارای ۷۷ محله می‌باشد که در ۱۸ تیرماه سال ۹۶ در سازمان ملی میراث جهانی یعنی یونسکو به ثبت رسید و یکی از بافت های دست نخورده مسکونی در جهان و تاریخ بشر محسوب می شود. دلایل ثبت شهر یزد در میراث یونسکو بدلیل سه مولفه بوده است: بافت دست نخورده، زندگی مسالمت آمیز ادیان مختلف در کنار هم به طوری که مسلمانان، یهودیان و زرتشتیان در کنار هم به صورت مسالمت آمیز دوران خود را سپری می‌کردند و آخرین مولفه آن است که مردم محلی هم اکنون در این بافت تاریخی زندگی می‌کنند. در بافت تاریخی شهر یزد، خانه‌ها با معماری خاص کویری ساخته‌ شده‌اند. شاخصه این نوع معماری، وجود گنبد، بادگیر و آب‌انبارها در خانه‌ها است. خانه‌ها دارای کاربری زمستانی و تابستانی هستند و پشت‌بام‌های خاص و جذاب آن‌ها برای شب‌نشینی تابستان در نظر گرفته شده است. خانه‌ها از حیاط‌‌های منحصربه‌فرد و زیبا برخوردار هستند که گردشگران را جذب خود می‌کنند. کوچه‌های گلی و باریک آشتی‌کنان با معماری جذاب، رستوران‌های متعدد، اقامتگاه و هتل‌های گوناگون، مسجد جامع یزد، آب‌انبارهای کویری از جمله آب‌انبار شش بادگیر، بازار و میدان امیرچخماق، نمونه‌هایی از دیدنی‌های بافت تاریخی یزد هستند که چشم‌انداز جذابی برای گردشگران دارند. خانه‌های ایلخانی بافت تاریخی یزد برای گردشگران جذابیت بسیاری دارد و هنوز هم قابل سکونت است. مسجد چهارمنار یا میرخضرشاه، بقعه شمس‌الدین، آب‌انبار کوچه‌بندان و باغ دولت‌آباد از دیگر بناهای تاریخی بافت قدیمی شهر یزد هستند. بافت تاریخی یزد، معماری منحصربه‌فردی دارد. معماری خانه‌های بافت تاریخی یزد برگرفته از خشت و گل است و شاخصه اصلی این نوع معماری به شمار می‌رود. کاهگل اصلی ترین و شاخص ترین مصالح شناخته شده در معماری بافت تاریخی یزد به شمار می‌رود؛ این ماده به خاطر عبور نکردن گرما و سرما از آن، ویژگی های عایقی و استقامت بالا، نشت نکردن باران در پوشش های گنبدی و سقف های طاقی کاهگلی و ارزان بودن از ابتدا با زندگی مردمان آمیخته شده است.کاهگل به همه ساختمان های بافت قدیمی یزد راه یافته و رنگ گرم آن نیز روح به شهر بخشیده است. در معماری خانه‌های بافت تاریخی یزد، جهت وزش باد و تابش خورشید در نظر گرفته شده است. هر یک از خانه‌های بافت تاریخی یزد، شامل بخش‌های مختلفی چون بخش بیرونی، اندرونی، تختگاه، تالار، هشتی، اتاق‌هایی جدا با کاربری‌های مختلف، بادگیر، سردر، آشپزخانه و آب‌انبار می‌شوند.

جذاب‌ترین بخش خانه‌های بافت تاریخی یزد، سیستم‌های تهویه طبیعی آن‌ها است که به بادگیر نیز شهرت دارند. بادگیرها، ستون‌هایی هستند که به‌صورت چهار ضلعی ساخته می‌شوند و به قصد ورود باد به ساختمان‌ها ساخته می‌شوند. باد از دریچه بادگیرها به ستون وارد و به داخل بنا هدایت می‌شود. بادگیرها دمای خانه را کنترل می‌کنند. دریچه بادگیرها برای ورود باد تنظیم می‌شوند و به این وسیله، دمای هوا کنترل و خانه‌ها خنک می‌شوند. در فضای درون خانه، حوض آبگیر قرار دارد و باد در اثر برخورد با آب حوض، خنک می‌شود و فضای درون خانه را مرطوب و مطبوع می‌کند. در برخی از خانه‌های تاریخی یزد، یک تخت چوبی روی حوض قرار دارد و در تابستان از آن برای استراحت استفاده می‌کنند. جالب آن که شما می‌توانید با استفاده از معماری بادگیر در شهر یزد جهت‌یابی کنید. برای جهت‌یابی از حیاط هر منزل به سمت بادگیر همان خانه می‌ایستید. جهت بادگیر، جهت قبله یعنی جنوب غرب را به شما نشان می‌دهد. آب انبارها از دیگر بخش‌های خاص و جذاب در معماری خانه‌های بافت تاریخی یزد محسوب می‌شوند. آب‌انبارها، حوضی‌هایی سرپوشیده هستند در بخش زیرزمین هر خانه ساخته شده‌اند. آب‌انبارها در فصل‌های پرآب سال، از باران پر می‌شدند و آب آن‌ها در زمان‌هایی که بارش کم بود، مورد استفاده قرار می‌گرفت. کوچه‌های بافت تاریخی یزد برای گردشگران جذابیت بسیاری دارد. این کوچه‌های باریک و پیچ‌درپیچ خشتی که دیوارهایی بلند دارند به کوچه‌های آشتی کنان یزد مشهور هستند. برخی کوچه‌های بافت تاریخی یزد آن‌قدر باریک هستند که دو نفر به‌سختی از آن‌ها عبور می‌کنند. در این کوچه‌های دوستانه، امکان اینکه دو نفر با هم قهر باشند و بخواهند با هم از کنار یکدیگر رد بشوند؛ اما به هم نخورند، وجود ندارد. خانه‌های بافت‌ تاریخی یزد با دیوارهایی بلند ساخته شده‌اند. بلندی دیوارها سبب سایه انداختن بر کوچه شده است. بخش‌هایی از کوچه‌ها که مسقف هستند را "ساباط" می‌‌نامند. ساباط‌ها برای سایه انداختن و استراحت اهالی کوچه ساخته شده‌اند. در کوچه‌های یزد همسایه‌ها برای صحبت با هم جمع می‌شدند و برای اینکه در هنگام طولانی شدن صحبت، نور خورشید آن‌ها را آزار ندهد به ساباط ها یا پایاب‌ها می‌رفتند. باریکی کوچه‌ها و وجود ساباط‌ها برای صحبت‌های طولانی مدت، سبب نام‌گذاری کوچه‌های یزد به آشتی‌کنان شده است. همچنین سقف ساباط‌ها کوتاه ساخته میشده است. دلیل آن عدم توانایی ورود دشمنان سواره نظام به داخل شهر بوده است.

بافت تاریخی یزد، به‌صورت محله محله است. این بخش از شهر یزد، محلات مختلفی دارد که عبارت از محلات تاریخی فهادان، شاه ابوالقاسم، محله قلعه کهنه، محله مصلی، محله سرجمع، کوچه بیوک، خرمشاه، میرقطب، چهارمنار، ۶ بادگیر، محله یعقوبی، محله لب خندق و محله سر دو راه است. یکی از معروف‌ترین محله‌های شهر یزد مله فهادان می‌باشد. فهادان که از کلمه فهد برگرفته شده است در لغت به معنای دانایان و سرشناسان است. در کتب تاریخی یزد، نام این محله به هر دو صورت محله فهادان و کوچه فهادان آمده است. محله فهادان یکی از قدیمی‌ترینمحله‌های شهر یزد است که گفته می‌شود در این محله سرشناسان و بزرگان شهر سکونت داشتند. محله فهادان در مجاورت محله‌هایی چون شاه ابوالقاسم، بازار نو و کوشکنو قرار دارد که از شمال به بخشی از خیابان فهادان و از جنوب به محلات بازار نو و وقت‌الساعت و از غرب به محله‌های شاه ابوالقاسم و کوشکنو و از شرق به خیابان امام منتهی می‌شود. آن‌چه بر اهمیت این محله می‌افزاید؛ موقعیت قرارگیری آن در داخل حصار و باروی اولیه شهر و وجود قدیمی‌ترین اثر معماری به جامانده در یزد به نام بقعه دوازده امام در این محله است. بقعه دوازده امام که در محله فهادان قرار دارد از جمله آثار دوره سلجوقی است که در سال 429 هجری قمری ساخته شده و قدیمی‌ترین بنای شهر یزد با استناد به کتیبه‌های موجود می‌باشد.

محله شاه ابوالقاسم از جهت شمال به محله کوشکنو، از جنوب به محلات دروازه شاهی و چهارسوق، از شرق به محلات فهادان، بازار نو و وقت‌الساعت و از غرب به محله لرد کیوان و خیابان سیدگلسرخ محدود می‌باشد. نام این محله ماخوذ از اسم شهاب‌الدین قاسم طراز می‌باشد که در قرن هشتم هجری در محلی که داخل شهر محسوب میشد مدرسه و مسجدی را به همین عنوان تاسیس کرد. نام این مسجد و مدرسه به مرور ایان به صورت شاه ابوالقاسم متداول گردیده است. نام این محله در جامع مفیدی به صورت محله "شهاب‌الدین قاسم"، "شاه ابوالقاسم" و "شهاب‌الدین" دیده می‌شود. در وقف‌نامه جامع الخیرات نیز در ذیل نام شهاب‌الدین قاسم طراز از باغی منسوب به او نام می‌برد که نشان از هم عصر بودن وی با واقف آثار یعنی قاضی سید رکن‌الدین می‌باشد. در تاریخ جدید یزد نیز یک بار نام وی با نسبت "مستوفی" آورده شده است. مولف تاریخ یزد در توضیح ساخت مدرسه ای در سال 787 هجری توسط شهاب‌الدین قاسم بیان می‌دارد: " هرچند که مدرسه کوچک است اما تمام به کاشی تراشیده تزیین کرده و درگاه عالی و قبه نیکو دارد و آب تفت در آن جاری است و مزرعه طامهر وقف آن جاست" . از جمله اقداماتی که اخیرا برای رونق محله انجام شده تخریب چند خانه تاریخی و تبدیل آن به پارک (بوستان شاه‌ابوالقاسم) است که متاسفانه تجربه موفقی از آب در نیامد. اکثر مردم این محله در گذشته شعرباف بوده‌اند. از عناصر شاخص محله می‌توان به مواردی اشاه نمود: مسجد شاه‌ابوالقاسم، بقعه شهاب‌الدین طراز، حسینیه شاه‌ابوالقاسم، آب‌انبار شاه‌ابوالقاسم، خانه معدن نطق، بوستان شاه‌ابوالقاسم، مسجد تشکری، بقعه سید عبدالنبی، مدرسه کمالیه (بقعه شاه کمال)، حمام کمالیه، آب انبار جنک، خانه وزیر، خانه حظیره‌ای یزدی، خانه سید علی محمد وزیری، مسجد وزیر. علاوه بر وجود بناهای شاخص و ویژه معماری از جمله مسجد تشکری (گچ‌بری محراب حایز اهمیت بسیار است)، آب انبار جنک (قدیمی‌ترین آب‌انبار کتیبه دار به تاریخ 878 هجری) و مدرسه کمالیه (از بناهای شاخص دوره ایلخانی) نباید اهمیت مذهبی آن را نادیده انگاشت زیرا مراسم نخل برداری حسینیه شاه ابوالقاسم در روز عاشورا در بین مردم یزد با شکوه خاصی برگزار می‌گردد.