در شرق شهرستان مشگین‌ شهر و در نزدیکی روستای پیر ازمیان، محوطه‌ای باستانی قرار دارد که به نام شهر یئری شناخته می‌شود. این منطقه با حدود ۴۰۰ هکتار وسعت، یکی از اسرارآمیزترین و کهن‌ترین سکونتگاه‌های شمال‌غرب ایران به شمار می‌رود. قدمت آثار به‌دست‌آمده از این ناحیه به حدود هشت هزار سال پیش بازمی‌گردد و در سال ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

شهر تاریخی یئری به‌دلیل وجود سنگ‌افراشت‌های خاصی که اغلب شبیه به انسان‌هایی بدون دهان هستند، شهرت دارد. این محوطه از سه بخش اصلی تشکیل شده که شامل یک قلعه نظامی، تپه‌ای به نام قوشاتپه و معبدی باستانی است. ساختار و نحوه قرارگیری این بخش‌ها گویای تمدنی منسجم و سازمان‌یافته در دوران ماقبل تاریخ است. برای بازدید از این مکان تاریخی، مسیر پیشنهادی از جاده اردبیل به سمت مشگین‌ شهر آغاز می‌شود. پس از عبور از شهر لاهرود، تابلوی روستای پیر آزمیان در سمت چپ جاده دیده می‌شود. با ورود به این روستا و طی مسیری حدود یک کیلومتر در جاده‌ای خاکی اما قابل عبور، می‌توان به شهر یئری رسید. این مسیر برای همه نوع خودرو مناسب است و نیازی به پیاده‌روی در آن وجود ندارد.

منطقه تاریخی شهر یئری که در ۳۱ کیلومتری شرق مشگین‌شهر در استان اردبیل قرار دارد، یکی از مهم‌ترین مکان‌های باستانی شمال‌غرب ایران به شمار می‌رود. این محوطه با قدمتی حدود هشت هزار سال، آثاری از دوران پیش از تاریخ را در خود جای داده و از سال ۱۳۸۱ به فهرست آثار ملی ایران افزوده شده است. شهر یئری در نزدیکی روستای پیرازمیان و در کنار رود قره‌سو واقع شده و وسعت آن به حدود ۴۰۰ هکتار می‌رسد. دسترسی به این مکان از مسیر جاده اردبیل به مشگین‌شهر، سپس گذر از شهر لاهرود و ادامه مسیر به سوی روستای پیرازمیان امکان‌پذیر است. فاصله بین روستا تا محوطه تاریخی، جاده‌ای خاکی اما هموار است که با هر وسیله نقلیه قابل تردد است.

از ویژگی‌های برجسته این منطقه، وجود صدها سنگ‌افراشت‌ باستانی است که بیشتر آن‌ها به شکل انسان‌هایی بدون دهان تراش خورده‌اند. ارتفاع این سنگ‌ها بین ۷۰ تا ۲۶۰ سانتی‌متر متغیر است و تنها یک نمونه از آن‌ها به صورت یک زن با دهان طراحی شده است. اشکال انسان‌نما اغلب دست‌به‌سینه هستند و نقوش حک‌شده روی آن‌ها با ابزارهای سنگی، فلزی یا استخوانی ایجاد شده‌اند. برخی دیگر از این سنگ‌ها نقش بز کوهی یا تصاویر نامشخص دارند. شباهت آثار این محوطه با نقوش سنگی در سرزمین‌هایی چون ترکیه، قزاقستان، افغانستان، پاکستان، جمهوری آذربایجان و حتی مصر و یمن، حاکی از پیوندهای فرهنگی گسترده در دنیای باستان است.

گرچه ارزش تاریخی سنگ‌افراشت‌های شهر یئری بسیار بالا است، اما حفاظت از آن‌ها تاکنون با مشکلاتی همراه بوده است. در سال‌های گذشته برخی از این آثار به دلیل تماس مستقیم با هوا دچار آسیب شدند. در سال ۱۳۸۳ تلاش شد تا برای محافظت، سنگ‌ها مجدداً به زیر خاک بازگردانده شوند، اما این اقدام به‌صورت برنامه‌ریزی‌ شده نبود و در نتیجه این آثار بار دیگر بدون تدبیر کافی از خاک بیرون آورده شدند.

تحقیقات باستان‌شناسی در این محل از سال ۱۹۶۶ با کاوش‌های چارلز برنی آغاز شد که این منطقه را «قلعه ارجق» نامید. در سال‌های بعد، او به همراه باستان‌شناسان دیگری همچون رابرت بولی و جفری سامرز مطالعات بیشتری را روی این مکان انجام دادند. برنی معتقد بود که بیشتر گورهای این منطقه مربوط به هزاره دوم و اول پیش از میلاد است، اما در کاوش‌های سال ۱۳۸۲ به سرپرستی دکتر نوبری، شواهدی از اشیای متعلق به هزاره سوم قبل از میلاد نیز به‌دست آمد. در گذشته برخی پژوهشگران این منطقه را به‌عنوان یک مرکز علمی یا مذهبی معرفی کرده‌اند و برخی دیگر آن را یک رصدخانه دوران کهن دانسته‌اند. با وجود نظرات متفاوت، شهر یئری در اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره نخست پیش از میلاد یکی از زیستگاه‌های اصلی منطقه محسوب می‌شده است. شواهد نشان می‌دهد که سکونت در این مکان حتی به دوران نوسنگی نیز بازمی‌گردد.

نام این منطقه از واژه آذری «یئری» به‌معنای «شهر» گرفته شده است و مردم بومی از آن با عنوان «مکتب اوشاغلاری» نیز یاد می‌کنند که به‌معنای «مدرسه کودکان» است. آن‌ها بر این باورند که سنگ‌های انسان‌نما شبیه به کودکان در حال آموزش هستند. این باور محلی، در کنار ارزش‌های تاریخی و باستان‌شناسی، جلوه‌ای خاص به منطقه باستانی شهر یئری می‌بخشد.

در دل طبیعتی چشم‌نواز و آب‌وهوایی خنک و مطبوع، به‌ویژه در ماه‌های میانی بهار و فصل تابستان، تجربه‌ای متفاوت و فراموش‌نشدنی در انتظار مسافران است. مشگین‌شهر که در ناحیه‌ای کوهستانی جای گرفته، به دلیل اقلیم سرد و دل‌پذیر خود، در این دو فصل، بهترین شرایط را برای بازدید فراهم می‌کند. در نزدیکی این شهر، محوطه‌ای تاریخی با نام یئری قرار دارد که مجموعه‌ای از آثار باستانی شامل قلعه‌ای نظامی، گورستانی کهن، معبدی تاریخی و تپه‌ای باستانی موسوم به قوشا تپه را در خود جای داده است. قدمت برخی از این آثار به بیش از هزار سال پیش از میلاد و حتی تا هزاره هفتم پیش از میلاد بازمی‌گردد. در این شهر باستانی، سه بخش مشخص دیده می‌شود: منطقه‌ای مسکونی در کنار رودخانه قره‌سو، بخشی با کاربری نظامی و دفاعی، و فضایی مذهبی برای نیایش.

قلعه تاریخی این منطقه با وسعتی در حدود ۱۰۰ هکتار، در بلندترین نقطه و بر روی صخره‌ای طبیعی ساخته شده است. سازه‌های آن با استفاده از تخته‌سنگ و لاشه‌سنگ شکل گرفته‌اند و دیوارهای آن به شیوه خشکه‌چین ایجاد شده‌اند. قدمت این استحکامات به اواخر دوران برنز و اوایل عصر آهن بازمی‌گردد و این قلعه را بزرگ‌ترین محل سکونت دوره آهن در محدوده مشگین‌شهر می‌دانند. طی کاوش‌های باستان‌شناسی، تعداد ۱۴ اتاق با دیوارهای سنگی و ابعاد مشخص شناسایی شده که فاقد کف‌سازی بوده‌اند. همچنین آثار مختلفی از جمله سفالینه‌های ساده و رنگی، بقایای صدف، استخوان حیوانات و یک خنجر مفرغی در این مکان کشف شده است. از ویژگی‌های دیگر این قلعه، وجود دروازه‌ای در بخش جنوبی و بنایی شبیه به معبد در اندازه‌ای کوچک است.

در بخش گورستان، حدود ۴۰۰ گور یافت شده که مربوط به دوران برنز و آهن هستند. مطالعات نشان داده است که شیوه دفن در این منطقه، به‌صورت حالت جنینی انجام می‌شده و در کنار اجساد، اشیای همراهی مانند ظروف سفالی و ابزارهای مفرغی نظیر خنجر، شمشیر، دستبند و گردنبند قرار داده می‌شده است. برخی از این گورها ابعادی قابل توجه دارند، به طوری که طول آن‌ها تا ۶ متر و عرض‌شان تا حدود پنج متر نیز می‌رسد. معبد واقع در شهر یئری که با نام مکتب اوشاقلاری نیز شناخته می‌شود، با تعداد زیادی سنگ‌افراشت تزئین شده است. این مجموعه شامل حدود ۵۳۷ سنگ‌افراشت است که شکل آن‌ها از مردان دست‌به‌سینه بدون دهان تشکیل شده و فرم‌هایی مانند کله قندی، مکعبی و مکعبی با پشت گرد دارند. در میان این سنگ‌افراشت‌ها، تنها یک مجسمه زن وجود دارد که دهان دارد و نقوش آن شباهت زیادی به سنجاق‌سرهای کشف‌شده در قبور زنان دارد. این موضوع باعث شده باستان‌شناسان آن را نماینده یک زن عابد یا سخنگو بدانند و برخی معتقدند که زنان در آن زمان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده‌اند و این سنگ‌افراشت به احترام آن‌ها ساخته شده است.

اندازه‌های متنوع سنگ‌افراشت‌ها احتمالاً نشان‌دهنده تفاوت‌های طبقاتی افراد یا دوره‌های مختلف ساخت آن‌ها و همچنین تغییرات فرهنگی است. برخی از این مجسمه‌ها مسلح هستند و روبروی هر کدام، سنگ‌های نذری قرار دارد. جالب اینکه حضور سلاح در مجسمه زن بیانگر نقش فعال زنان حتی در جنگ بوده است. شمشیرها نیز به شکل‌های مختلف در دست این مجسمه‌ها قرار دارند؛ برخی با هر دو دست و برخی فقط با دست راست. چیدمان سنگ‌افراشت‌ها نیز جالب توجه است و در تصاویر ماهواره‌ای ناسا دیده شده که آرایش آن‌ها مطابق با موقعیت ستارگان خوشه پروین در آسمان است، که نشان‌دهنده آشنایی مردم آن دوره با نجوم است. همچنین تعدادی از سنگ‌افراشت‌ها تا نیمه در خاک فرو رفته‌اند. پیش‌تر در داخل چشم این مجسمه‌ها، سنگ‌های قیمتی قرار داشت که اکنون اثری از آن‌ها باقی نمانده است.

در بخش پایین معبد، غاری به نام «قارا کهول» یا «قارا کهیل» وجود دارد که متعلق به دوره برنز (هزاره سوم و چهارم پیش از میلاد) است. این غار در گذشته به عنوان آب‌انبار و حمام مورد استفاده قرار می‌گرفته و کسانی که قصد عبادت داشتند باید ابتدا در این غار تطهیر می‌شدند، از زیر دروازه‌ای عبور می‌کردند و سپس وارد معبد می‌شدند. در مجاورت این محوطه، تپه‌ای به نام قوشا تپه واقع شده که شامل دو تپه روبروی هم است و مساحتی حدود دو هکتار دارد. بر اساس حفاری‌ها، قدمت این تپه به دوره نوسنگی و عصر مس یعنی حدود ۶۰۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد و از این رو اولین محل استقرار دائمی و روستانشینی در استان اردبیل به شمار می‌رود. آثار سفالی پیدا شده در این تپه شباهت زیادی به نمونه‌های کشف‌شده در تپه حاجی فیروز در منطقه دریاچه ارومیه دارد. همچنین بقایایی مربوط به عصر آهن نیز در این محل مشاهده شده است.

بین سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۵، سه فصل کاوش با سرپرستی علیرضا هژبری نوبری در شهر یئری انجام گرفت. نخستین فصل کاوش در آبان ۱۳۸۳ بر روی قبرهای عصر آهن متمرکز بود که سفال‌هایی از عصر مس را نیز در بر داشت. این سفال‌ها شبیه به نمونه‌های کشف شده در مناطق باستانی دالما و حاجی فیروز بوده‌اند و برخی از آن‌ها نقش‌دار و برخی دیگر با طرح‌هایی شبیه سبد بوده‌اند. جالب اینکه برخی سفال‌ها دو لایه داشتند که احتمالاً لایه دوم برای ترمیم بخش‌های آسیب‌دیده به کار رفته بود. در این منطقه همچنین تعداد زیادی سنگ ابسیدین کشف شد، سنگی سیاه‌رنگ و شیشه‌ای که منبع استخراج آن به مناطق قفقاز و آناتولی برمی‌گردد و نشان‌دهنده ارتباط این شهرها با یکدیگر است. در عصر مس، از ابسیدین برای برش سنگ‌های سخت استفاده می‌کردند.

در دومین فصل کاوش که در سال ۱۳۸۴ انجام شد، آثار سفال، مفرغ و نقوش انسانی به دست آمد که باستان‌شناسان آن‌ها را مرتبط با نذورات معبد می‌دانند. در فصل سوم کاوش نیز خاکسترهایی در لایه‌های خاک قلعه یافت شد که نشان می‌داد قلعه در دوره اورارتوییان به آتش کشیده شده و متروک گردیده است. این حفاری‌ها نشان دادند که زندگی انسان در شهر یئری از حدود ۷۰۰۰ سال پیش تا دوره اورارتوییان به طور پیوسته جریان داشته است. در این فصل، تعداد زیادی ظروف سفالی و اشیای زرین مانند آویز، دکمه‌های تزئینی و پلاک‌های طلایی و مفرغی نیز کشف شد.

در شهر یئری آثار متعلق به چندین دوره تاریخی مختلف از جمله عصر مس، عصر آهن یک و عصر آهن دو مشاهده شده است. در میان اشیای کشف‌شده، ظروف دهانه‌باز بیشترین تعداد را در هر سه دوره به خود اختصاص داده‌اند که نمایانگر سبک زندگی و معیشت مردمان آن زمان است. همچنین ابزارهای ساخته شده از استخوان نیز در این منطقه یافت شده‌اند که نشان می‌دهد گوسفند و بز نقش مهمی در زندگی روزمره آن دوران داشته‌اند. از دیگر یافته‌ها می‌توان به انواع سفال‌ها، دیگ‌ها، بشقاب‌ها، کاسه‌ها و تنگ‌هایی اشاره کرد که مربوط به هزاره اول عصر آهن هستند. سفال‌های کنده‌کاری شده‌ای که با ماده‌ای سفید رنگ پوشانده شده‌اند، متعلق به دوره برنز قدیم بوده و بیشتر سفال‌های این منطقه به رنگ‌های خاکستری، خاکستری مایل به سیاه و آجری هستند؛ این نوع سفال‌ها شباهت زیادی به نمونه‌های کشف شده در گورستان لاریجان خدا آفرین و گورستان مسجد کبود دارند.

در کنار این‌ها، اشیای فلزی نیز بخش مهمی از آثار باستانی یئری را تشکیل می‌دهند که شامل انواع جنگ‌افزارها، زیورآلات و ابزارهای متنوع است. روی شمشیرها نقوش و برگه‌هایی دیده می‌شود که به طرح‌های جام حسن لو شباهت دارند و دسته شمشیرها با تزئینات طلایی مزین شده‌اند. همچنین انواع آویزها و پلاک‌های طلایی، به همراه اشیای مفرغی مانند آینه، سنجاق، طوق، انگشتر، مهرهای تزیینی ساخته شده از عقیق، درفش و سوزن در این محوطه یافت شده‌اند.