مسجد عالی قاپو در مرکز شهر اردبیل واقع شده و قدمتی حدود ۵۰۰ سال دارد که نشانگر پیشینه تاریخی و فرهنگی این منطقه است. این مسجد به همراه میدان عالی قاپو در بافت قدیمی شهر قرار گرفته و همواره مورد توجه و احترام ساکنان بوده است، به‌طوری که بسیاری از مراسم مذهبی و فرهنگی در این محل برگزار می‌شود. در روزهای تاسوعا و عاشورا نیز جمع زیادی از عزاداران از خود اردبیل و اطراف آن برای شرکت در آیین‌های سوگواری به این مسجد می‌آیند.

از لحاظ موقعیت مکانی، مسجد عالی قاپو در منطقه یک شهرداری اردبیل قرار دارد و فاصله آن تا فرودگاه و ایستگاه راه‌آهن حدود ۱۵ کیلومتر است که با خودرو حدود نیم ساعت طول می‌کشد. همچنین ترمینال اتوبوس‌رانی شهر در فاصله ۵ کیلومتری این مسجد واقع شده است. برای رسیدن به این مکان با خودرو می‌توان از بلوار سعدی وارد شد و پس از رسیدن به میدان عالی قاپو، مسجد را در گوشه میدان مشاهده کرد. مسیرهای متعددی با اتوبوس‌های شهری نیز به این مسجد ختم می‌شوند که از ایستگاه‌های مختلفی در محلات گازران، منصوریه و عالی قاپو عبور می‌کنند. به دلیل قرار گرفتن مسجد در یکی از مناطق پرتردد، بیشتر تاکسی‌ها و وسایل نقلیه عمومی از این مسیر عبور دارند.

عالی قاپو نامی است که علاوه بر اصفهان در شهرهای دیگری مانند تبریز و اردبیل نیز به کار رفته است. مسجد عالی قاپو اردبیل در محله‌ای با همین نام جای گرفته که از محله‌های اصیل و قدیمی این شهر به شمار می‌آید. این مسجد در نزدیکی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی و میدان عالی قاپو واقع شده و همین امر باعث می‌شود روزانه افراد زیادی به این مکان برای بازدید و انجام عبادت مراجعه کنند. فضای داخلی مسجد شامل دو شبستان جداگانه برای زنان و مردان است و با لوسترهای بزرگ، فرش‌های قرمز یکدست و پنجره‌های رنگی با تزئینات چشم‌نواز، جلوه‌ای خاص به محیط داده شده است.

در زبان ترکی، واژه عالی قاپو که گاهی به شکل‌های «آلاقاپو»، «آلاقاپی» و «آلاقاپیسی» نیز بیان می‌شده، ترکیبی از دو کلمه «آلا» به معنای رنگارنگ و «قاپو» به معنای در است و به‌طور کلی معنی «در رنگارنگ» را می‌رساند. از سوی دیگر، در برخی منابع تاریخی این نام به مفهوم «سردر بلند» یا «درگاه بلند» تفسیر شده است که بازتابی از ویژگی‌های معماری این بناست.

بنای اصلی مسجد عالی قاپو مربوط به دوره صفویه و حدود ۵۰۰ سال پیش است؛ زمانی که مذهب شیعه به عنوان دین رسمی کشور اعلام شد و این مسجد به عنوان مرکزی برای فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی نقش مهمی در تاریخ اردبیل ایفا کرد. ساختمان اولیه مسجد در اواخر دهه ۱۳۸۰ تخریب شد و در سال ۱۳۹۰، با معماری ایرانی اسلامی دوره صفویه و در مساحتی نزدیک به ۱۹۰۰ متر مربع در جوار بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی، توسط سازمان میراث فرهنگی بازسازی و احیا گردید.

در اردبیل، پیش از آغاز ماه محرم، آیینی سنتی به نام طشت‌گذاری برگزار می‌شود که ریشه‌ای دیرینه در دوران صفوی دارد و مختص این شهر است. در این مراسم، طشت به عنوان نمادی از مشک حضرت عباس و آب به عنوان نشانی از فرات، اهمیت ویژه‌ای دارد. این آیین یادآور طشت‌هایی است که در کربلا برای رفع عطش خیمه‌ها استفاده می‌شد و حضرت عباس با پر کردن آن‌ها از چشمه، به اهل بیت خدمت می‌کرد.

طشت‌گذاری از ۲۷ تا ۳۰ ذیحجه انجام می‌گیرد و هر روز در دو محله از محله‌های اردبیل برپا می‌شود. طشت‌ها که از فلزاتی چون مس یا برنز ساخته شده‌اند، گاهی قدمتی چند صدساله دارند؛ از جمله یکی از آن‌ها که به دوره شاه عباس اول بازمی‌گردد. در این آیین، بزرگان مسجد طشت‌ها را به محل مشخص‌شده می‌برند و جوان‌ترها با کوزه‌های آب، آن‌ها را پر می‌کنند. آب طشت‌ها نه‌تنها برای رفع عطش استفاده می‌شود، بلکه به‌عنوان آب متبرک شناخته شده و مردم آن را به نیت شفا با خود به خانه می‌برند.

با آغاز ماه محرم، دسته‌های عزاداری بر اساس نظم خاصی از محله‌های مختلف به‌سمت بازار تاریخی و سپس مسجد عالی قاپو حرکت می‌کنند. این جابه‌جایی بر پایه تقویم از پیش‌تعیین‌شده انجام می‌شود و هر گروه در محل خاص خود در مسجد مستقر می‌شود. حضور عزاداران از شب تا صبح تاسوعا در مسجد عالی قاپو، با نوحه‌خوانی و ذکر مصیبت همراه است. همچنین، مراسم‌هایی چون شمع‌افروزی، خیمه‌زنی و شبیه‌خوانی نیز در همین فضا برگزار می‌شود. میدان عالی قاپو در عصر روز تاسوعا صحنه‌ای یک‌پارچه و پرشور از سوگواری است.

در شب عاشورا، مردم با حضور در میدان و مسجد عالی قاپو، به قرائت زیارت عاشورا و اجرای تعزیه می‌پردازند. آیین شاخسی نیز در این شب برگزار می‌شود؛ مردم به دور میدان حلقه می‌زنند و صحنه‌هایی نمادین از رویدادهای عاشورا مانند شهادت امام حسین و اسارت اهل بیت به نمایش در می‌آید. ظهر عاشورا، نماز جماعت برگزار می‌شود و شب شام غریبان با روشن کردن شمع‌ها و نوحه‌سرایی، حال‌وهوایی روحانی به فضای مسجد می‌بخشد.

در این ایام، با مشارکت مردم و نذورات خیرین، سفره‌های اطعام در مسجد برپا می‌شود. مسجد عالی قاپو به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین مراکز عزاداری در اردبیل شناخته می‌شود و هر ساله میزبان دسته‌های متعدد سوگواران از شهر و اطراف آن است. این مکان در ماه‌های محرم و صفر جایگاه ویژه‌ای در آیین‌های مذهبی مردم اردبیل دارد.

مسجد عالی قاپو در اردبیل، در زمینی به مساحت نزدیک به دو هزار متر مربع ساخته شده و دارای دو طبقه با شبستان‌هایی جداگانه برای مردان و زنان است. طراحی این مسجد برگرفته از معماری مجموعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی بوده و از سبک معماری اسلامی در ساخت آن بهره گرفته شده است. فضای داخلی مسجد با تزئیناتی همچون کاشی‌کاری‌های نفیس، معرق‌کاری‌های چشم‌نواز، طاقچه‌های آراسته و کتیبه‌هایی با خط ثلث، جلوه‌ای خاص و معنوی به خود گرفته است.

ورودی این مسجد با تزیینات آجری خوش‌رنگ و طرح‌های منظم و زیبایی که روی آن کار شده، توجه هر بیننده‌ای را جلب می‌کند. وجود ستون‌های متعدد و طاق‌هایی که به‌زیبایی طراحی شده‌اند، عظمت این بنای تاریخی را دوچندان کرده و معماری اصیل ایرانی را به‌خوبی به نمایش می‌گذارد.

دروازه تاریخی عالی قاپو یکی از یادگارهای دوره شاه عباس دوم و از دروازه‌های شناخته‌شده اردبیل به‌شمار می‌رود. این سردر تا سال ۱۳۲۱ هجری خورشیدی در ضلع شمالی مسجد عالی قاپو قرار داشت و با کاشی‌کاری‌ها و کتیبه‌هایی که بر آن نقش بسته بود، از معماری برجسته‌ای برخوردار بود. اهمیت این بنا در بین مردم به اندازه‌ای بود که بیشتر رویدادهای مهم شهری در اطراف آن برگزار می‌شد.

براساس نوشته‌های علی‌اصغر بابا صفری در کتاب «اردبیل در گذرگاه تاریخ»، این مکان در گذشته به‌عنوان قلب یکی از پنج منطقه اصلی شهر شناخته می‌شد. اما در دوران قاجار و پهلوی اول، به‌دلیل فرسایش و ریزش ساختار، سردر در معرض تخریب قرار گرفت و سرانجام در سال ۱۳۲۱ به دلایل ایمنی، با تصمیم مقام‌های محلی جمع‌آوری شد.

در سال ۱۳۹۷، سازمان میراث فرهنگی استان اردبیل بازسازی این اثر تاریخی را آغاز کرد. بنای جدید با الهام از معماری ایرانی اسلامی ساخته شد و به دلیل داشتن هفت دروازه، به نام «هفت درب عشق» شهرت یافت. یکی از این دروازه‌ها مستقیماً به مجموعه شیخ صفی‌الدین راه دارد و همین موضوع بر اهمیت فرهنگی و تاریخی آن افزوده است.

در گذشته، میدان قدیمی عالی قاپو شکلی بیضی‌وار داشت و در مرکز آن، سه ستون به عنوان نمادهایی از آرامگاه شیخ صفی، شاه اسماعیل و بخش حرم‌خانه قرار داشتند. همچنین حوض کوچکی در میان این ستون‌ها دیده می‌شد که نمادی از طهارت به‌شمار می‌رفت. با اجرای پروژه‌های نوسازی، این عناصر از میان رفتند و شکل میدان نیز تغییر کرد، اما مردم اردبیل همچنان این محل را به همان نام سابق می‌شناسند.